صبح یک روز آفتابی و بسیار زیبا در لابی آپارتمانتان منتظر اتوبوس دانشگاه ایستادهاید. روی میز وسط لابی یکسری مجله ریخته شده و شما تصمیم میگیرید که در فرصتی که دارید چندتایی از آنها را ورق بزنید. اکونومیست نیوساینتیست، نیچر و چندتای دیگر. از بخت بد تصمیم میگیرید نیچر را ورق بزنید! هنوز چند صفحهای ورق نزدهاید که از دیدن مقالهای خشکتان میزند: مقالهای در صفحات اصلی مجله به قلم Declan Butler با عنوان:
"آبروریزی دزدی علمی در ایران بالا میگیرد:
محققین موارد بیشتری از کپی برداری در آثار وزرا و مقامات بلندپایه ایران یافته اند"
با رنگ پریده و دستان لرزان مجله را از روی میز بلند میکنید و شروع به خواندن میکنید ...
زیاد دردسرتان ندهم که حتما خودتان هم در جریانید... دیگر کمکم اسم اساتید آشنا هم لابهلای اسامی به چشم میخورد. جالب از همه جوابهای اساتید عظام است وقتی راجع به کپیبرداری از آنها سوال میشود... خودتان بخوانید.
مقاله را که تمام کنید اتوبوس دانشگاه بدون اینکه متوجه بشوید رفته. دهانتان خشک شده و میدانید که روزی نهخیلی جذاب در پیش خواهید داشت.
درست است که نیچر توسط استکبار جهانی و شیاطین بزرگ و مخالفین پیشرفت مملکت متعالی ما منتشر میشود و چه بسا که همانهایی که مقالاتشان را ١٠ - ١۵ سال پیش چاپ کردهاند از مقالات امسال اساتید عزیز ما کُپ زده باشند (حالا دیگه به اینهاش کار نداریم) ولی وقتی شنیدم و دیدم که خیلی از موارد دزدی علمی دانشجویان و اساتید نه از روی قصد و غرض بلکه از روی ناآگاهی است لازم دیدم اندکی در این باب بنویسم.
ضمنا یک نکته را هم تاکید کنم که باید توجه داشت که موارد دزدی علمی - متاسفانه متاسفانه - در آثار خیلی از اساتید کشور مشاهده میشود. اینطور نیست که مثلا مقامات ما بعد از مقامات شدن دزدی علمی کرده باشند، بلکه تعدادی از اساتید و محققان در کارهاشان دزدی علمی وجود دارد، خوب بالطبع برخی از آنها هم مقامات میشوند. نتیجهی این کار نه تنها پایین آمدن شأن استاد در کشور و آبروریزی برای پیشرفت علم کشور در سطح جهانی است، بلکه باعث سختگیری بیشتر مجلات و مجامع علمی دنیا برای قبول دستآوردهای محققان صادق کشور نیز میشود. اعتماد سرمایهایست که سالها زمان نیاز دارد تا ساخته شود ولی به چشمبههم زدنی از بین میرود، و شاید هرگز دوباره ساخته نشود.
*************************
*************************
١- سرقت علمی چیست؟
سرقت علمی استفاده از ایدهها نتایج و جملات دیگران است به نحوی که طوری وانمود شوند که انگار کار شماست. "ایده ها و نتایج دیگران" میتواند در یک مقالهی دیگر، در یک کتاب دیگر یا فرهنگ لغت، ترجمه از یک متن به زبان دیگر یا حتی از مقاله دوستتان باشد. (یادم میآید وقتی کمی بچهتر بودم و با مک و امیت مشق مینوشتیم و تمرین حل میکردیم مک در جواب هر سوالی که با من یا امیت بحث کرده بود به قول خودش به ما credit میداد. یعنی در برگهاش مینوشت طبق ایدهی محمدرضا من این معادله را اینجوری حل میکنم. توصیهی ایمنی: اگر احیانا خدای نکرده سر امتحان تقلب کردید لازم نیست جو گیر شوید و credit بدهید: "طبق ایده دختر خانم پشت سریم که اسمش رو نمیدونم جواب این مساله اینه ...")
٢- سرقت علمی چه عواقبی دارد ؟
سرقت علمی جرم است و مستقل از این که شما چه زمانی مرتکبش شده باشید در صورتی که کشف شود (حالا به هر طریقی. یکی از طرقش داشتن دوستان خوب است!) شما به شدت مجازات خواهید شد. بسیاری از موسسات شما را بدون رودربایستی اخراج میکنند. به تازگی یکی از مدیران ارشد و بسیار موفق موسسه فن آوری ماساچوست (MIT) بعد از حدود 28 سال کار موفق و پربار از این موسسه اخراج شد. دلیل اخراج این بود که ظاهرا فهمیده بودند این جناب یکی از نمراتش را (که در گرفتن شغل فعلیش هم هیچ تاثیری نداشته) همان 28 سال پیش عمدا بیشتر گزارش کرده بوده.از زمان کشف این موضوع بیست و چهار ساعت نگذشته بود که یک Email به کل دانشگاه فرستاده شد و با خفت تمام اخراج این جناب را به سمع و نظر همه رساندند (توجه داشته باشید که اینجا کوچکترین شکی در اخراج متقلب نمیکنند. بهانههایی نظیر "حالا مدیرِ دیگه نداریم" و "اگه این وسط ترم بره بقیه ترم دانشگاه فلج میشه" و یا اینکه "این حالا 28 سال یکی از مدیران نمونه بوده فعلا دست نگه داریم" و "حالا بیشتر بررسی کنیم" و " ایشون دختر دایی پسرخاله رییس دانشگاه هستند" و این بازیها اینجا تعطیل!! ضمنا با داد و بیداد و گزارش در هزارتا روزنامه و مجله و تلویزیون هم چنان آبرویی از شما میبرند که آن سرش ناپیدا. نمونه ای از تجلیل از مدیر متقلب عزیز در آمریکا:خبر نیویورک تایمز، گزارش مجله تایم ، گزارش بوستون گلوب. البته دوستانی که علاقه به معروف شدن دارند بسم الله!). نه تنها آمریکا بلکه این روند در بسیاری کشورهای رو به رشد دنیا هم به چشم میخورد. کشور چین هم چند سالی است که به شدت با پدیده دزدی علمی مقابله میکند (یعنی اخراج بدون محاکمه!) این خبر را ببینید.
توجه داشته باشید که در کشورهای غربی اگر به جرم تقلب از موسسه ای اخراج شوید تقریبا در هیچ جای دیگری به شما کار نخواهند داد (برای اینکه هرجای دیگهای بخواهید کار بگیرید اول از موسسه اول تحقیق میکنند!). این در مورد جرمهای دیگر هم صادق است. فکر هم نکنید کم پیش میآید. اگر استیفن ویگینز را نمیشناسید بدانید که یکی از بزرگترین دانشمندان سیستمهای دینامیکی از دانشگاه CalTech با بیش از 20 کتاب و صدها مقاله بود که در سن پنجاه و اندی سالگی به دلیلی اخلاقی از دانشگاهش اخراج شد و هیچ دانشگاهی در آمریکا حاضر نشد به این استاد بزرگ (که تا دیروز لهله میزنند برایشان یک ارائهی علمی بدهد) کار بدهد. در نهایت هم مجبور شد آمریکا را ترک کند. بالاخره که اینجا سر تقلب یا سایر جرائم بلایی به سرتان میارند که هزاران بار آرزوی کهریزکها و امثالهم رو بکنید. توجه داشته باشید که قضیه واقعا جدی است و نمونهها یکی دو تا نیستند :خبر اخراج پروفسور ون پاریجز از MIT به خاطر عددسازی. خبر اخراج استاد دانشگاه کلمبیا به خاطر دزدی علمی (کپ زدن از مقاله دیگران).
"ای بابا! حالا کدوم علافی قراره بره مقالهی بیخود ما رو بخونه. من فعلا میخوام یه مدرکی بگیرم و بعدشم پذیرش بزنم به چاک. بعد حالا بیشتر دقت می کنم. فعلا کلاس ملاس رو بیخیال! "
من باز تاکید میکنم مخصوصا دوستانی که قصد ادامه تحصیل در خارج از کشور را دارید: اگر یکی از مقالات گذشتهتان دارای فقط یک جملهی دزدی علمی یا ادبی باشد و به نحوی روزی صدایش درآید تعجب نکنید اگر از موسسه مشغول به کار یا تحصیل اخراج شوید. توجه داشته باشید که "من نمیدانستم" یا "کسی به ما نگفته بود" یا "این جمله رو من خودم گفتم شانسی عین جمله اون آقا شده" یا "من ایده مقاله رو دادم منشیم تایپ کرده" یا "دانشجوم نوشته من اصلا روحم هم خبر نداره" یا "به حضرت عباس من خبر ندارم، دادم سر میدون انقلاب برام نوشتن، بی انصاف دویست تومن هم گرفت" بهانههای صد در صد غیر قابل قبولی است چون اصول رعایت حق تالیف و عدم دزدی علمی در تمامی مجلات و کنفرانس ها با جزییات توضیح داده شده است.
حتی اگر هم قصد ادامه تحصیل و یا کار بین اللملی ندارید اگر اسمتان به عنوان متقلب شناخته شود ممکن است برای همیشه از چاپ و ارائه در مجلات و یا کنفرانسها محروم شوید.
٣- مصادیق دزدی علمی
٣-١. نقل قول
اگر عین جملهای را از کسی نقل میکنید باید حتما در گیومه قرار دهید و مرجع هم به دنبال آن بیاید. ضمنا توجه کنید که آیا اجازه دارید جمله را نقل قول کنید یا خیر (برخی از نشریات شرایط خاصی برای نقلقول قائلند -نظیر نحوه ارجاع دادن یا حداکثر جملاتی یه کلماتی که میتوانید نقل قول کنید - که میبایست این شرایط را دقیقا در نظر گرفت). ولی اصولا نقل قول در حد یکی دو جمله مشکلی ندارد.
٣-٢. استفاده از نتایج دیگران
استفاده از نتایج اشکال نمودارها (هر چند کوچک و جزیی) باید با ارجاع کامل باشد. اگر از نتیجه منحصر به فرد کسی یا گروهی استفاده میکنید حتما باید ارجاع بدهید. مفاهیمی که بسیار جا افتادهاند (مثل قانون نیوتون) نیازی به مرجع ندارند . تاکید میکنم فرمول سه خطی محققی که بعد از پنج سال کار شبانهروزی هفتهی پیش مقالهاش را در یک مجله بسیار معتبر چاپ کرده "مفهوم جا افتاده" نیست.
٣-٣. استفاده از جملههای دیگران
کپی کردن حتی با عوض کردن ساختار جمله باز هم دزدی علمی است. بدین معنی که مثلا تغییر زمان فعل از معلوم به مجهول جمله را از آن شما نمی کند:
مثال 1: جملهی اصلی:
کاربرد این روش در مواد غذایی داروشناسی درمان ضایعات پوستی و تحقیقات بیوتکنولوژی است.
جملهی دزدی عملی (یعنی بد!!!)
این متود در تحقیقات بیوتکنولوژی و شناسایی داروها و همچنین در مورد بیماریهای پوستی و مواد خوراکی استفاده میشود. (باز هم تاکید این جمله سرقت علمی از جمله قبلی است)
مثال 2 :
جملهی اصلی*
برای بهرهبرداری بهتر از زمینهای شورهزار مسیر تهران-قم پیشنهاد میشود با کشت خیارسبز، برای قشر مستضعف جامعه خیارشور با قیمت ارزان به عمل آید.
جملهی دزدی عملی (یعنی بد):
اگر کسی یا فردی در زمینی یا دشتی که شورهزار گردیده است مانند مسیر تهران قم خیارسبز بکاشته شود در آینده محصول این کشتکاری خیارشور خواهد شده بود که اتفاقا قیمتش هم کم است و برای قشور مستضعفان کاربرد دارد.
نتیجه اخلاقی: تکنیک های کپی کردن تمرینها را برای مقالاتتان به کار نبرید.
٣-۴. استفاده از جملات قبلی مقالات خودتان
کپی کردن جملاتی از مقاله قبلی خودتان یا مقالهای که جای دیگری چاپ کردهاید میتواند جرم به حساب می آید و اگر هم جرم نباشد کار ناپسندی است. ولی مقالهای که در یک کنفرانس ارائه شده میتواند با تغییراتی در یک مجله چاپ شود (باز هم با قوانین هردو یعنی کنفرانس و مجله مجددا چک کنید)**
٣-۵. ارائه مقالات در کنفرانس و سمینارها
در ارائه مقالات: زیر هر شکل عکس (حتی عکسهای تزیینی یا حتی لوگوی زبلخان صفحهی آخرتان، آقای [...] عزیز) و نموداری که کار مستقیم خود شما نیست باید مرجع بدهید. مراجع را میتوانید در پایین صفحه هم بنویسد. ولی باید دیده شود (حالا لازم نیست فونتش 2000 و bold باشد. ریز و کمرنگ اشکالی ندارد ولی باید باشد و دیده شود).
٣-۶. دزدی علمی غیرعمدی
بعضی وقتها سرقت علمی واقعا به صورت اتفاقی است. سرقت علمی اتفاقی هم جرم است (همانطور که اگر شما مستقلا اختراعی را بکنید که قبلا ثبت شده حق استفاده تجاری از آن را ندارید و استفاده تجاری اتفاقی از آن جرم است). بنابراین بهتر است با دقت بیشتری منابع را مطالعه کنید و نت بردارید.
سخن آخر
توجه داشته باشید که امروزه کشف سرقت ادبی بسیار ساده است. نرم افزارهای زیادی وجود دارند که با دسترسی به database های مختلف در چند ثانیه مقالهی شما را با میلیونها مقاله موجود مقایسه میکنند و اعلام میکنند که چند درصد جملات شما شبیه یا نزدیک به جملاتی است که قبلا استفاده شده و یا چه مقالاتی به مقاله شما نزدیکند که بعدا میتوان بررسی کرد چقدر نویسنده از مقالات تاثیر گرفته و تا چه اندازه مستقل بوده.
حرف آخر اینکه اگر عمیقتر نگاه کنیم - مانند همیشه - سودِ احترام به اخلاق و دقت در رعایتِ قوانین (و بالطبع ضرر عدم مراعات آنها) در نهایت به خود ما خواهد رسید.
شاید بد نباشد کمی حساستر باشیم.
پانوشتها
* لطیفهای منتسب به آقای منتظری که به تازگی از دنیا رفتهاند. تنها چیزی که ما در دوران کودکی از آقای منتظری میشنیدیم جکهایی بود که از قول ایشان نقل میشد. سخنرانی منسوب به ایشان در باب uprising (شورش) مردم تونس به خصوص مورد توجه بود که ظاهرا در جایی در حین سخنرانی فرموده بودند (اصفهانی بخوانید): "ای مردمان تونس! چهتونس! پونس ..... !!!!! "
** بدیهی است استفاده از "مطالب" خودتان یا دیگران در مقالهی جدیدتان اگر با ارجاع کامل و دقیق باشد هیچ اشکالی ندارد و بعضی وقتها (به صورت محدود) حتی لازم است. توجه کنید که انچه که اینجا نهی شده "استفاده از جملات قبلی است" نه "ذکر مجدد مطالب و مفاهیم". توجه داشته باشید که مورد دومی، یعنی ذکر مجدد مفاهیم و روش و غیره، همانطورکه گفتم خیلی وقتها ممکن است لازم باشد: مثلا وقتی که شما در زمینهای چند مقاله در مجلهی آ چاپ کردهاید و حالا تصمیم گرفتهاید مقالهای برای مجلهی ب بفرستید که خوانندگانش در زمینهی دیگری تخصص دارند و یا مجلهی آ را نمیخوانند بهتر است علاوه بر ارجاع به مقالات منتشرشده در مجلهی آ، خلاصهای از روش و نتایج را نیز بیاورید (حتی برای خود من پیش آمده که ادیتور یک مجله خواسته در مورد روشی نسبتا معروف که در بخشی ازمقالهام استفاده کرده بودم و ارجاع کامل به مقالات خود آن مجله هم داده بودم یکی دو پاراگراف توضیح بدهم). این با توجه به این فرض است که حالا شما با کلمات متفاوت که متناسب با آگاهی خوانندگان مجلهی جدید است کارتان را توضیح میدهید. وگرنه اگر قرار باشد عین جملات ذکر شود فقط ارجاع کافیست و پر کردن صفحات با مطالبی که قبلا منتشر شده هیچ منطقی ندارد.
علاوه بر این استفاده ازعین جملات، حتی جملات قبلی خودتان، در بسیاری از موارد جرم است. حتی اگر بخواهید جملات قبلی خودتان را داخل علامت نقلقول بگذارید اگر تعداد جملات از حدی بیشتر شود (بسته به مجله متفاوت است) احتیاج به کسب اجازه و ذکر کسب اجازه در پانوشت و در مواردی پرداخت هزینهای به مجله مبدا است. توجه کنید که وقتی شما مقالهای را در یک مجله چاپ میکنید کپیرایت مقالهتان را به آن مجله دادهاید. لذا هیچکس حتی خودتان حق استفاده مجدد از عین جملات و تصاویررا در جای دیگر، حتی کارهای بعدی خودتان، ندارد. ولی از نتایج و مفاهیم میتوان در جاهای دیگر (با فرض ارجاع کامل) استفاده کرد.
اصولا افراد برجسته در علم تعداد مقالات کمی چاپ کنند (شاید به تعداد انگشتان دست) و اصولا همیشه آنقدر حرف جدید برای گفتن دارند که صفحات مجله برای حرفهای جدیدشان هم کافی نیست چه رسد به اینکه بخواهند مطالب قدیمی را تکرار کنند. ولی خوب همهی ما (چه در ایران و چه در خارج) در دنیایی هستیم که باید تعادلی بین کمیت و کیفیت کارهای علمیمان وجود داشته باشد و در نتیجه لازم است بیش از حد مراقب باشیم که با افتادن در دام وابستگی به تعداد مقالات و با چاپ مطالبی که قبلا عرضه شده و ارزش علمی بیشتری ندارد اعتبار علمی خود و دانشگاه و جامعهمان را لکه دار نکنیم.
آقای فرامرز آشنای قاسمی در توضیحات سایت استادان علیه تقلب افزودهاند:"اگر مرجع داده نشود به کار قبلی تان، در دنیای امروز آن را بعضی تقلب و بعضی تکثر می نامند و آن را مجاز نمی دانند."
****************************
دانلود جواب تعدادی از اساتید ایرانی و محکوم کردن دزدی علمی که در مجله نیچر ١٧ دسامبر چاپ شده است. این نامه گرچه واکنشی است از سرِ درد و بسیار ارزشمند به آنچه اتفاق افتاده، و نشان از حساسیت جامعهی محققان کشورمان دارد ولی برای بازگرداندن آب رفته از جوی تصمیمات کلان و جدی تنها راهحل است. حتی برای شروع به نظر من خود دانشگاهها میبایست تصمیمات بسیار سختگیرانهای در این زمینه اتخاذ کنند. مجازاتهایی نظیر جریمههای نقدی، و تاثیرگذاری بر مرتبهی علمی محقق و ... میتواند شروع خوبی باشد.
در نوشتن این متن از مطالب این سایت استفاده شده. در وب گاه! دانشگاه نورث وسترن هم مطالب خوبی در این زمینه آمده است. اگر به ویکی دسترسی دارید این مقاله در مورد ناراستی علمی و انواع و ریشه های آن بسیار جالب و مفید است. (اگر یکی از دوستان بتونه زحمت ترجمه اش را بکشه فکر کنم خدمت بزرگی باشه.).
هادی در مورد دو مثال زده شده برای استفاده از جملات دیگران با تغییر، یادآوری کرد که هرچند مثالهای زده شده از مصادیق دزدی علمی هستند ولی نقلقول غیرمستقیم از دیگران با ارجاع کامل و تحت شرایطی نام paraphrasing به خود میگیرد و دزدی علمی نیست. هادی قول داده که به زودی در مورد paraphrasing مطالبی به فارسی بنویسد که سعی میکنم آنرا در ادامهی همین مطلب قرار بدهم. چند مطلب خوب به انگلیسی راجع به paraphrasing را میتوانید از اینجا واینجا و اینجا ویا اینجا مطالعه کنید.
نکتهی مهمی که دوستم ابوالحسن اشاره کرد این بود که شاید بسیاری از ما در گذشته به دلیل آموزش ناکافی و ناآگاهیاز مصادیق دزدی علمی در مقالات و آثارمان موارد نادرستی وجود داشته باشد. ولی حداقل بیاییم از این به بعد با دقت و حساسیت فراوان این آفت جامعهی علمی کشور را ریشهکن کنیم.
وبسایت استادان علیه تقلب تلاشی ارزشمند از جانب استادان و محققان داخل (و به تازگی خارج) کشور برای "مبارزه با تخلف یا تقلب علمی در دانشگاهها چه از سوی دانشجویان و چه از سوی برخی از اعضای هیات علمی" است. بیایید از این تلاش قابل تقدیر حمایت کنیم.
از پیشنهادات و انتقادات برای بهتر شدن این مطلب به شدت استقبال میشود.
اگر منبع مناسب و سودمندی در زمینهی دزدی علمی سراغ دارید لطفا اطلاع دهید.